Gerald Taylor: “Kimsa chunka watapaqraqmi llamkanayqa kachkan”

Rimachiq: Jenny Huamán

Iskay waranqa chunka suqtayuq wata yaqa tukuypim (2016) tayta Gerald Taylorwan rimaykurqani, Lima llaqtapi.

Yachachiq Taylorqa pichqa chunka watañam qichwata qillqa maytunkunawan mirarichkan, hinallataqmi Manuscrito de Huarochirí qillqawan llamkachkanraq. Chaynallam Yauyos, Chachapoyas, Ferreñafe llaqtakuna siminkunarayku llamkarqa.

Warma kaptinsi paninkunapa achka liwrunkuna karqas, chaymantaraqsi anchatam munarqa chay liwrukunapi kaq rikuyta. Chay liwrukunas huk llaqtakunap kawsasqanmanta willarqan, ñawpay rikchawan tullpusqa ‘mapa’ ñisqayuqsi dibujukunata rikuchispa: pukawan Inglaterra ñisqap imperion, ankaswan Francia ñisqap imperion, qilluwan España ñisqap imperionpas tullpusqa rikurqakus, chaymantaraq karu llaqtamantakuna yachayta munarqa, ichaqa Andes siminkunamanta yachayta manam pichqa chunka watanpipas takyanchu.

Bolivia suyupiqa manuscritomanta yacharqa Jesús Larapa qillqa maytunta likaspa, La Literatura de los quechuas qillqawan aswan kayta yachasaq nikurqa. Chayraykupunim qillqa maytukuna maskarqa achka bibliotecaman risqa, Bolivia, Inglaterra, Alemania suyukunapi, ima.

1966 watapi Francia suyuman kutirqa, chaypim etnolingüística amerindia nisqanmanta yachachiq Bernard Pottierpa cursonman yaykurqa, Ecole des Hautes Études d l´Amérique Latine, Paris llaqtapim. Perú suyuman kutispa 1968 watapiñam, Alfredo Torerowan rimaspan Chachapoyas llaqtamanta qichwankunata maskaparqa, chaymantapunim doctorpa tesisninta riqsichirqa La Sorbona Universidadpi, 1970 watapi.

CNRS (Centro Nacional de Investigacciones científicas de Francia) hamutaq wasipi, 1974 watamanta kachkan, norte llaqtankunapapas qichwanta yacharqa: Chachapoyas, Lamas, Ferreñafe. 1975 watamanta qillqasqantawan IFEA (Instituto francés de estudios andinos) payta yanaparqa. Hinallataqmi 1980 watapi editorial nisqa L’Harmattan francés simiman tikrasqanta riqsichirqa, chaymantaña 1987 watapi punta kaq castilla simiman tikrasqan Ritos y tradiciones de Huarochirí del siglo XVII (IFEA-IEP) riqsichirqa.

Dr. Taylor, maypitaq Manuscrito de Huarochirí qillqamanta yacharqa?

Oruro llaqtapim, Bolivia suyupi, 1965 watapi. Chay pachapi ruso simita Técnica de Oruro Universidadpim yachachirqani. Plazapim sichpachallampi librería nisqa karqa, chaypi literatura nisqanmanta qillqa maytu rantisqaypi qanchis willakuykuna manuscritomanta karqa. Ancha kusisqa karqani tarispayqa, yacharanichu ñawpaq machukunapa hamutankusqa qillqasqa karqa, hinallataqmi mana coloniamantachu.

 Chaymanta Jesús Larata watukuyta munarqani, Cochabamba llaqtapim pay tiyarqa, paymi Galarsapa facsimilartam waqaycharqa, latín simimanta castellano simiman tikrasqam karqa. Chay punchawmi chay pisi qillqamanta llamkasaq nikurqani. Francia suyupi kasqaypiñam castellano simipi Arguedaspa qillqasqanta tarirqani.

Lima llaqtaman kutimusqaypiñam, 1968 watapi, tesisniyta tukuyta munasqaypim Agraria Universidadman rirqani, francés simiman manuscrito trikranaypaq, ichaqa Arguedas unquchkarqa chayraykum manam paywan tuparqanichu. Hinaptinqa Alfredo Torerowanmi rimarqani, tapurqani ima kaq qichwamanta qallariyman llamkanaypaq, paymi niwarqa allinmi kanman Chachapoyas llaqtamanta qichwanta llamkanaypaq. Ichaqa pisillataraq chay llaqtamanta yacharqani, Kuelap llaqtamanta uyarirqani.

 Chay watapipas Arguedaspa qillqa maytunta rantirqani, likayta qallarispaymi mana allin qillqasqanta tarimuni. Chaymantaña manam paypa qillqasqanta yacharanim, Trasnpolim paleografía qichwamanta ruwarqa, payqa Norte América suyunmanta karqa manam qichwata rimarqachu. Llumpay mana allin karqa chay qillqa maytuqa chayraykum ñawpaq Manuscrito qillqawanmi llamkanay nikurqani.

París llaqtaman kutispayqa, tesisniyta tukuspa huk watamantañam 1969 watapi, Londres Museopa bibliotecanman rispaymi Galatenpa (Galante, 1944) qillqasqanta tarirqani, ichaqa castilla simipi rapikunata pitaq ruturqa. Galanteqa Italia suyumanta diplomaticom karqa, payqa Perú llaqtapim llamkarqa hinallataqmi Literaturata anchata munarqa. Latín simimanta castilla simiman tikrarqa, qichwata mana yacharqachu, paymi ñawpaq castilla simipi manuscritota qillqarqa. Hinallataqmi, Mejía Qespepas castilla simiman trikrarqa.

1969 watapi chayraqmi qichwapi qillqasqa tarirqani, Madrid bibliotecapi karqa, hinallataqmi iskay kaq rakinqa karqachu. Arguedaspa facsilimarkunapi chay qillqaqa karqa.

Centro Nacional de Estudios Científicos de Francia hamutaq wasiman yaykuyta munaspa, tikrasqaykunata riqsichirqani, chaykuna kimsa tawawan rakinkunam, qatiq rakintaq manam tarirqanichu, hinaptinqa Alemania suyupi 1939 watapi riqsichirqaku.

Imatataq punta kaq Manuscritomanta qillqarqanki?

Ñawpaq machukuna hamutasqanku hinallataqmi cristiano runakunapas manam hinallachu karqa, chaymanta qillqarqani manuscritomanta, chay qati rakintamanta qillqarqani.

Chaymantañam lliwta francés simiman tikrarqani, 1969 watapi qallarirqani ichaqa 1980 watapiraq riqsichirqani.

Chachapoyas llaqtaman kutirqachu?

Chachapoyas llaqtamanta tesisniyta 1970 watapi ruwayta tukuspayqa, iskay qichwa kaq chay llaqtamanta yacharqani. Chaypim kimsa kaq kachkanka: Luya, Utcubamba, Jalca llaqtakuna. Hinallataqmi, 1974 watamanta CNRS hamutaq wasipim llamkarqani, chaypaqmi llaqtakunapi llamkarqani, chaymantapas 1975 watapi Chachapoyas llaqtaman kutirqani, 1976 watakama chaypi karqani, ichaqa huk watallam karqani 1989 watapiraq kutirqani, akchatam llamkanaypaq huntarqani.

Chachapoyas llaqtamantallachu qillqarqa? Yauyos llaqtamantapas yachachirqa…

Chaymantañam Ferreñafe, Yauyos llaqtankunamantapas qillqarqani. Yauyos llaqtapiqa qanchis kaq qichwam kachkan ichaqa mana paykunapura rimaptinku pantanku. Hinallataqmi Huarochirí llaqtapi llamkaptiypas hinallam karqa simiwan. Ñam 1980 watapi Yauyos llaqtankunapi llamkayta qallarirqani, Lima llaqtaman kutimusqaypi Chachapoyas llaqtamanpas rirqani.

Australia suyumanta Europa suyunkunaman, chaynallam América suyunkunapipas. Chaynallataqchu Huarochirí llaqtapi ñankunapipas purirqa?

Riki, hina 1980 watapi Lurín yunkamanta Unicancha llaqtaman purirqani San Damián llaqtakama. Lurín, Rímac llaqtakama chakillawan purirqani, manuscritopa yupinta qatispayhina kimsa mayukunapi purirqani: Mala, Lurín, Rimac mayupipas. Chay pachapi Mala llaqtapa sutinqa Huarochirí karqa, Lurín llaqtapaqá Pachacamac karqa, Rímac llaqtapaqa Maman karqa. Chaynallam Tupichocha llaqtapi, Tumna llaqtapipas karqani.

Imaraykutaq Manuscrito de Huarochirí qillqata waqaychanayku hinallataq likanchasun?

Manuscrito qillqata Arqueología nisqankupi llamkaq runakuna likan, ichaqa pisikunallam riqsinku, wakinkunam "sasachá" ninku. Ichaqa ñawpaq pachapi, curakuna kawsaptin achkatam qillqarqaku, chay qillqasqankuta likayta sasachakunchikmi. Manuscrito qillqapim ñawpaq runankunapa ruwayninmanta kachkan, hinallataqmi ñawpaq dioskunamantapas tarinchikmi, chay pachamanta kunankama ruwaykunam kawsachkan.

Perú suyupi pisi runakunallam manuscritomanta rimanku, ñuqap tikrasqaymanta manaraq pipas qillqanchu, ichaqa karu llaqtakunapi manuscritonchikqa achka simimikunaman tikrasqa. Alemán simimanpas latín simimanta qipanchallapi. Chaynallam Arguedas castilla simiman qillqarqa, hinallataqmi holandés simimanpas, chaymantaña inglés simiman.

Kay rimanakuyqa Atuqpa Chupan riwistapim, 5 yupa kaqninpi, 2017 watapi rikurimurqa