¡Anchuy chuspi! Relatos y poemas bilingües quichua-castellano de Santiago del Estero (Héctor Tévez)

 

TÉVEZ, Héctor (2022). ¡Anchuy chuspi! Relatos y poemas bilingües quichua-castellano de Santiago del Estero. Buenos Aires, Argentina, Editorial Universitaria EDUNSE, pp.236.

 Quichua, kichwa, quechua, utaq runasimi rimaqkunaqa achkaraqmi kanchik ichaqa kay simipi harawi librukunata, kuwintukunata paqarichispanchikpas manaraqmi tinkunakuyta atinchikchu, rakinasqaraqmi, karunchakusqaraqmi purichkanchik, ñawpaqmantaraq huk sapiyuqlla kachkaspapas. Chaymi Anchuy Chuspi libru makiyman chayamuptin sunquypas kusikuywan quchuykachakun, takin, tusun qasquy ukupi. Arí, kusikuymanta tipakyaq sunquwanmi, Josefina Navarropa makinmanta chaskiykurqani yanasuy Héctor René Tévezpa Anchuy Chuspinta, Santiago del Esteromanta Antawayllakama apachikuyta, hinaspam ukullaypaq nikurqani “Tawantinsuyu pachapipas kaynach purirqa ima apachikuypas, kunakuypas, chaskikunapa apasqallan” nispay.

Anchuy Chuspiqa quichuapi castillapi qillqasqam, Jorge Alderetespa, Lelia Inés Albarracínpa “panalfabeto” (achahala) qispichisqankuwan, ñawpaqtaqa Domingo Bravopa “signografía”wanmi qillqarqaku (Torem, op. cit.:25). Qallariyninpim kachkan Gabriel Torem yanasupa “Ka qellqamanta” / “Estudio preliminar” hamutaynin, qatiqninpi Héctor René Tévezpa  “Wamaq rimaykuna” / “Palabras iniciales”. Kay simikunatam qatin Anchuy Chuspipa sunqun, iskay raki qillqakunapi qispichisqa: qallariq rakipim tarinchik “Nispayniy” (“Mis dichos”) kuwintukuna huñuta, chaymantañataq kayna rakisqa harawikuna: “Wañusqankunapaq” (“Elegías”), “Uyarichikunapaq” (“Letras para música”), “Asikunapaq” (“Poesía picaresca”), “Munaymanta” (“Lírica amorosa”), “Pagumanta” (“Poesía localista”), “Sukninkuna” (“Otros poemas”), “Quichuapi churasqa” (“Traducciones al quichua”).

Anchuy Chuspi libru likayqa Santiago del Esteropi yanasunchikkunapa sunqunman yaykuymi, El Porvenir, San Felipe, Suncho Corral, Pozo del Castaño pagukunapi llakisqapas kusisqapas kawsakusqanku riqsiymi, vidalitakunata, chacarerata takispa tususpa masinchikunawan kawsayman hapipakuymi. Kay librupi qillqakunaqa “Corocho” Tévezpa kawsaynintaqmi, tukuy paguspi yanasunkunawan riqsinakusqanmanta qillqam. Héctor René Tévezqa waranqa isqunpachak qanchischunka iskayniyuq (1972) watamantaraqmi Anchuy Chuspi qillqayta qallarirqa, quichuistakunawan purisqanmanta, monte ukupi chakra runakuna imayna haykayna kawsasqankumanta. “Corocho” wawqinchikqa Santiago del Estero provinciapi yupaychasqam, sisahina sumaq palabrasniyuq, qawasqanmahina qillqaq, wakcha runakunapaq, ñakariq yanasukunapaq hawka tiyakuywan, justiciawan musquq. Anchuy Chuspiqa kirisqa sunquyuqkunapaq, pantasqa ñankunapi puriqkunapaq hatun kanchim, uywanakuspa chaninchanakuspa qispinapaqmi.

Anchuy Chuspi sutiqa manaraq likayta tukuchkaptinchik asichikuq sutim. “Anchuy chuspi”, iskay kimsa kutita  ukullaykipaq rimanki, hinaspa muyupayasuqniykita, kichkichasuqniykita “Anchuy chuspi!” nispa chuspitahina manchachinki. Qawasqanchikpihinam kay sutiqa librupa asichikuq sunquntam, pukllaq animuntam riqsiykachiwanchik. Kay librutaqa Lelia Inés Alabarrasínpa face pirqanpim (FB) wamaqllaraq likarqani, chaymantaqa riqsichiynin videopipas (30 de agosto, 2022).

Anchuy Chuspiwanqa “Pumawan atuqmanta” kuwintu uyarisqaytam yuyarirqani, hinaspam asikurqani. Chay kuwintupiqa atuqmi riki pumapa pakasqan aychata mikukurqun saksanankama, hinaspam tunpata ayqispan puñurqun. Pumañataq kutin aychan mikupariq, mana tarispan aychan suwakuq maskayta qallarin. Chaypim pumaqa atuqta tarin, miskillaña puñukuchkaqta. Pumaqa ichuta hapispanmi atuqpa sinqan uchkuman satin rikchariptin tapurikunanpaq. Atuqqa “Chuspichakunach muyupayawachkan nispa ‘Anchuy chuspi, ama rabyachiwaychu. Pumapa pakasqa aychantam kunallan mikurqamuni’” nispa, alabanceroqa, kikillanmanta willakun pumapa pakasqan aycha suwasqanmanta...

“Corocho” yanasunchikqa riqsisqaymanta huk kaqtam willakun “anchuy chuspi” simimanta, chaymi “YPF” kuwintu likayta tukurqsupay: “Yaw ‘Corocho’, aswan allin atuqmi kasqanki, llallirquwankim”, nispa nikurqani. Anchuy chuspi simiwanqa qawanchik kuwintukuna llaqtan llaqtan purispa willakuqkunapa munasqanmanhina musuqchakusqantam. Ichaqa ima niwanchiktaq kay simi? Haykapmi, imaynanpim rima? Kay simimantam Lelia Inés Albarracín niwanchik: “Quichuistakunapa rimayninpim kichkichawaqninchikta, kay simiwan ninchik, mana sintichispalla, anchuriy, anchurikuy. Españolpiqa tikranchik ‘retírate mosca o vete mosca’ nispa, pipas hawka kayninchik churmichayta qallariptin. Asichikuq simim. Pi quichuistapas uyarispanqa asirikunmi”. Anchuy chuspi… “es una expresión usada por los quichuistas para decirle a alguien, de manera elegante que se retire. En español la traducimos como retírate mosca o vete mosca, cuando notamos que alguien se está poniendo un poquito cargoso, y es una expresión jocosa. Cuando algún quichuista la escucha provoca una sonrisa”.

Anchuy chuspi chaninchay qillqapiqa manam qunqachwanchu kay libru qispichiypi Universidad Nacional de Santiago del Esteropa  hatun yanapakuyninta. Kay llamkaywami kusikunchik, universidadpas quichua simi nanachiypi, kallpachaypi churapakusqanwan. Manachayqa ima universidadmi kanman ñawpa yachaykuna, ñawpa simikuna chinkaqta qawaylla qawaptinqa? Chaymi hayllini EDUNSE librukuna qispichiqta, awsan huk librukunatapas qispichinanpaq.

Tukunaypaq niyman Anchuy Chuspi, sunquymanta amapuni anchuychu, aswan ratakaykapuway.

 

   Antawaylla (Apurimaq), iskay waranqa iskaychunka kimsayuq watapa febrero killanpi

 

Pablo Landeo Muñoz

Universidad Nacional José María Arguedas, Andahuaylas

Atuqpa Chupan Riwista