ATUQPA CHUPAN RIWISTANCHIK RIQSICHINAPAQ
“José María Arguedaspa pachaq wata paqarimusqanpi”
–«Kawsayninchikqa qunqayllapiñachiki kanqa» nispam nirqanchik José Marya Arguedas wawqinchikpa sunqu rurun tuqyasqan punchawmanta. Chimbote llaqtapi puriq masinchikpa pampakusqan punchawpiqa waqaytapas llakikuytapas qunqarispanchikmi, runakunapa chawpinpi paykunaman tikrakuspanchik danzaqkunawanpas takiykurqanchik, tusuykurqanchik, ancha ayllusqa wawqinchikpa munasqanpihina. «Kunan pachamantaqa yana puyukunawan maytusqallam kawsakusunchik.» nirqanchiktaqmi. La Molinapa Cieneguillapa urqunkunapi tayta Intipa kanchiriynin wañuykuchkaptin. «Chaynasqallam wawqinchik runakunapa imayna haykayna kawsakusqankuta qawaykusunchik, simillanchiktapas mana kicharispa, chiri wayrakunawanpas rawraq rupaykunawanpas ñakaristin, mikusqapas mana mikusqapas.» Nispataqmi nirqanchik Pachamamapa sunqunman Arguedasninchik yaykuykuchkaptin.
Chaymantaqa hanaymanpas uraymanpas puriykacharqanchikmi puyu wayrakunallata millpuykuspa, chikankaray llakikuyninchikwan imayna mikuy kasqantapas qunqarispa. Qapaq apukunapa, ñawpa willkanchikkunapa munayninchiki karqa muspaypihina kawsaymanta rikcharispanchik, Watyakuripa punchawninkunapihina musuq llamkaykunata kanchirinanchikpaq. Kayqayá kunanqa, kay qipa runakunarayku, miski rimayllata qallayriykuchkanchik… Hanaymanta Atuq qamñataqyá rimariykuy. Amayá ñuqallaqa, rinrillaykitapas nanachiymanmi.
–Allinmi Uraymanta Atuq. Ñuqañataqyá rimaykullasaq, atistin mana atistinpas.
–Rimaykullasqay mana allin kaptinqa pampachaykuyá, hinaspa qallariykuy.
–Llantullapi kawsaq masillay, watantin watantin mana rimaqpa qallunqa sumaqllatam paskarikun utaqmi watarikurqun tinkusqalla rimaykuna sunqunchikta kanchiriykuptin.
Mitmaqkunahinam ñawpapachamantaraq kunanpachakamama purimurqanchik hanay urqukunapipas la mar qucha patanpi llaqtakunapipas. Chayna purisqanchikpim Watyakurilla taytanchiktapas riqsirqanchik, Jose Marya Arguedas wawqinchikwanpas puriykacharqanchik Obrajillopipas Chimbote llaqtapipas. Paytam kallpanchayarqanchik aswan challwasapa llaqtamanta qillqaykunanpaq, hierru makinakunamantapas, qullqiwan runakunapa sunqun ismusqanmantapas. Arguedastaqa kanchiriykurqanchikmi ayllunchikkunapa qallariq ñawin kasqanmanta, qullanan kasqanmanta. Chayna kaptinpas wañuyllamanta qichuytayá mana atirqanchikchu. Wawqillay, runapa nanayninqa payllapam. Llapa imata ruwaspanchikpas wañunanpaq nanaynintaqa manam atichwanchu nanaychakuyta. Ñuqanchikqa, wawallaraq kasqanmantaraqmi Arguedasninchikta qawarqanchik wañuywan takanakusqantapas...
–Hanaymanta Atuq, pisillatapas nanayninchikta qunqarispayá rimaykusunchik kay qipa runakunawan, ñawichasqa waynakunawan Lima llaqta patankunapi paykunawan tinkusqanchikrayku.
¬–Chikankaray llaqtapa sunqunpi tiyaykuspanchik, yachaysapa wiraquchakunahina rimaykuchkanchik. Chaynaspanchikpas ñuqanchikqa manayá kastillasimipichu rimanchik. Kunanpachapi atuqkunaqa imaynas runasimipi rimanakuchkanmanku? nispankuchá wiraquchakunaqa tapukunku. Ariyá! Ñawpapachapihinam kay llaqtaqa ñuqanchikpaña. Aswan chayna kananpaq, willkakunapa apukunapa munayninkupihina kanchiriykusunchik wawqinchikkunata Atuqpa Chupan riwistata paqarichinankupaq, kallpanchikwan kallpanchakuspanku rimayninkuta mastarichinankupaq.
–Ji, Ji, Ji! Imaynanpitaq riwistankuta chupanchikwan suticharqaku? (Wawqillay, suti churaypiqa ñuqanchiktapas llalliruwanchikmi. Pisillatapas manam musyakurqanchikchu).
–Manayá, wawqi… Manayá musyakurqanchikchu. Ñuqanchikpi aswan iñinankupaq saminchaykusun llamkayninkuta runasiminchik sumaqlla yupaychasqa kananpaq.
–Tapunakurqanchiktaqmi «Ima suyutaq kay Perú suyuqa? imañataq runakunapa sisihina ruwayninkupas, umankumanta kaynaña imakunatalluqsichiypas? upayanapaqhina wañuy kawsay rimaykunapa chawpinpi, llapantin suyukunapa ayllunisqankupi chinkasqahina kawsakuyqa, imataq?» nispanchikmi tapunakurqanchik, machasqahinalla uma muyuwan puriyninchikpi, anaqpacha tuqpiqhina wasikunata qawa–qawarista, chay wasi ruwaykunapi llamkapakuspanchik. Chayna purisqanchikpim runa wawqinchikkunataqa riqsirqanchik, aqupampakunapi, urquchakunapa qichqankunapi wasichakusqankutapas. Chay ayllukunapa sunqunmantam lluqsimun Atuqpa Chupan riwistaqa. Kunanpachakunapi imapaqtaq allin runasimillapi qillqaykuy? Imapaqtaq ñawpa simillanchikpi hamutaykunaqa? Kay tapukuykunachá wiraquchakunapa, mistikunapa siminpi, wakin wawqinchikkunapa siminpipas. Ñuqanchikqa kutichisunchik: umanchikmanta ima hayka allin paqarichimusqanchikkqa llapanchikpam. Runasimipi rimaypas, hamutaypas allinmi, llapa imakunamanta qillqayqa aswan allinmi. Runasimiqa sisihina runakunapa siminraqmi, chaymi mana qullunanpaq rimana, qillqana, riwistakunata maytukunatapas paqarichispa mastarichina llapantin pachapi suyukunapi. Hanaymanta Atuq, wawqinchikkunaqa llamkayta atinqakum… Atinqakun!
–Chaynam kanqa wawqiy, chaynam kanqa! Ñuqanchikqa yachanchikñam. Pacha tikraymi musuqmanta qallarin!
Perú, aya marqay killa, iskay waranqa chunka hukniyuq watapi.
*Publicado el 7 de febrero de 2012
–«Kawsayninchikqa qunqayllapiñachiki kanqa» nispam nirqanchik José Marya Arguedas wawqinchikpa sunqu rurun tuqyasqan punchawmanta. Chimbote llaqtapi puriq masinchikpa pampakusqan punchawpiqa waqaytapas llakikuytapas qunqarispanchikmi, runakunapa chawpinpi paykunaman tikrakuspanchik danzaqkunawanpas takiykurqanchik, tusuykurqanchik, ancha ayllusqa wawqinchikpa munasqanpihina. «Kunan pachamantaqa yana puyukunawan maytusqallam kawsakusunchik.» nirqanchiktaqmi. La Molinapa Cieneguillapa urqunkunapi tayta Intipa kanchiriynin wañuykuchkaptin. «Chaynasqallam wawqinchik runakunapa imayna haykayna kawsakusqankuta qawaykusunchik, simillanchiktapas mana kicharispa, chiri wayrakunawanpas rawraq rupaykunawanpas ñakaristin, mikusqapas mana mikusqapas.» Nispataqmi nirqanchik Pachamamapa sunqunman Arguedasninchik yaykuykuchkaptin.
Chaymantaqa hanaymanpas uraymanpas puriykacharqanchikmi puyu wayrakunallata millpuykuspa, chikankaray llakikuyninchikwan imayna mikuy kasqantapas qunqarispa. Qapaq apukunapa, ñawpa willkanchikkunapa munayninchiki karqa muspaypihina kawsaymanta rikcharispanchik, Watyakuripa punchawninkunapihina musuq llamkaykunata kanchirinanchikpaq. Kayqayá kunanqa, kay qipa runakunarayku, miski rimayllata qallayriykuchkanchik… Hanaymanta Atuq qamñataqyá rimariykuy. Amayá ñuqallaqa, rinrillaykitapas nanachiymanmi.
–Allinmi Uraymanta Atuq. Ñuqañataqyá rimaykullasaq, atistin mana atistinpas.
–Rimaykullasqay mana allin kaptinqa pampachaykuyá, hinaspa qallariykuy.
–Llantullapi kawsaq masillay, watantin watantin mana rimaqpa qallunqa sumaqllatam paskarikun utaqmi watarikurqun tinkusqalla rimaykuna sunqunchikta kanchiriykuptin.
Mitmaqkunahinam ñawpapachamantaraq kunanpachakamama purimurqanchik hanay urqukunapipas la mar qucha patanpi llaqtakunapipas. Chayna purisqanchikpim Watyakurilla taytanchiktapas riqsirqanchik, Jose Marya Arguedas wawqinchikwanpas puriykacharqanchik Obrajillopipas Chimbote llaqtapipas. Paytam kallpanchayarqanchik aswan challwasapa llaqtamanta qillqaykunanpaq, hierru makinakunamantapas, qullqiwan runakunapa sunqun ismusqanmantapas. Arguedastaqa kanchiriykurqanchikmi ayllunchikkunapa qallariq ñawin kasqanmanta, qullanan kasqanmanta. Chayna kaptinpas wañuyllamanta qichuytayá mana atirqanchikchu. Wawqillay, runapa nanayninqa payllapam. Llapa imata ruwaspanchikpas wañunanpaq nanaynintaqa manam atichwanchu nanaychakuyta. Ñuqanchikqa, wawallaraq kasqanmantaraqmi Arguedasninchikta qawarqanchik wañuywan takanakusqantapas...
–Hanaymanta Atuq, pisillatapas nanayninchikta qunqarispayá rimaykusunchik kay qipa runakunawan, ñawichasqa waynakunawan Lima llaqta patankunapi paykunawan tinkusqanchikrayku.
¬–Chikankaray llaqtapa sunqunpi tiyaykuspanchik, yachaysapa wiraquchakunahina rimaykuchkanchik. Chaynaspanchikpas ñuqanchikqa manayá kastillasimipichu rimanchik. Kunanpachapi atuqkunaqa imaynas runasimipi rimanakuchkanmanku? nispankuchá wiraquchakunaqa tapukunku. Ariyá! Ñawpapachapihinam kay llaqtaqa ñuqanchikpaña. Aswan chayna kananpaq, willkakunapa apukunapa munayninkupihina kanchiriykusunchik wawqinchikkunata Atuqpa Chupan riwistata paqarichinankupaq, kallpanchikwan kallpanchakuspanku rimayninkuta mastarichinankupaq.
–Ji, Ji, Ji! Imaynanpitaq riwistankuta chupanchikwan suticharqaku? (Wawqillay, suti churaypiqa ñuqanchiktapas llalliruwanchikmi. Pisillatapas manam musyakurqanchikchu).
–Manayá, wawqi… Manayá musyakurqanchikchu. Ñuqanchikpi aswan iñinankupaq saminchaykusun llamkayninkuta runasiminchik sumaqlla yupaychasqa kananpaq.
–Tapunakurqanchiktaqmi «Ima suyutaq kay Perú suyuqa? imañataq runakunapa sisihina ruwayninkupas, umankumanta kaynaña imakunatalluqsichiypas? upayanapaqhina wañuy kawsay rimaykunapa chawpinpi, llapantin suyukunapa ayllunisqankupi chinkasqahina kawsakuyqa, imataq?» nispanchikmi tapunakurqanchik, machasqahinalla uma muyuwan puriyninchikpi, anaqpacha tuqpiqhina wasikunata qawa–qawarista, chay wasi ruwaykunapi llamkapakuspanchik. Chayna purisqanchikpim runa wawqinchikkunataqa riqsirqanchik, aqupampakunapi, urquchakunapa qichqankunapi wasichakusqankutapas. Chay ayllukunapa sunqunmantam lluqsimun Atuqpa Chupan riwistaqa. Kunanpachakunapi imapaqtaq allin runasimillapi qillqaykuy? Imapaqtaq ñawpa simillanchikpi hamutaykunaqa? Kay tapukuykunachá wiraquchakunapa, mistikunapa siminpi, wakin wawqinchikkunapa siminpipas. Ñuqanchikqa kutichisunchik: umanchikmanta ima hayka allin paqarichimusqanchikkqa llapanchikpam. Runasimipi rimaypas, hamutaypas allinmi, llapa imakunamanta qillqayqa aswan allinmi. Runasimiqa sisihina runakunapa siminraqmi, chaymi mana qullunanpaq rimana, qillqana, riwistakunata maytukunatapas paqarichispa mastarichina llapantin pachapi suyukunapi. Hanaymanta Atuq, wawqinchikkunaqa llamkayta atinqakum… Atinqakun!
–Chaynam kanqa wawqiy, chaynam kanqa! Ñuqanchikqa yachanchikñam. Pacha tikraymi musuqmanta qallarin!
Perú, aya marqay killa, iskay waranqa chunka hukniyuq watapi.
*Publicado el 7 de febrero de 2012
Comentarios
Publicar un comentario